Η παράδοσή μάς λέει ότι στα πολύ παλιά χρόνια ο Άμβρακος έκτισε στις βόρειες ακτές του Αμβρακικού κάστρο απόρθητο, στη θέση του ερειπωμένου σήμερα Φιδόκαστρου και χάρισε στο κάστρο και στο οχυρωμένο πια λιμάνι τ’όνομά του. Μα δε σταμάτησε εκεί, προχώρησε στην ενδοχώρα, κι όταν έφτασε στον τόπο που βρίσκεται η σημερινή Άρτα, έκτισε πόλη που κι αυτή, χάρη στον ιδρυτή της, ονομάστηκε Αμβρακία.
Σύμφωνα με άλλη παράδοση, ο γιος του Απόλλωνα,
ο Μελανέας, που ήταν βασιλιάς των Δρυόπων, πιεζόμενος απ’ τους Δωριείς, που το 1100 πΧ κατέκλυσαν τον Ελλαδικό χώρο, ήρθε και κατέλαβε την Ήπειρο, έκτισε πόλεις και εγκατέστησε σ’ αυτές τους Δρύοπες. Τη σημαντικότερη απ’ αυτές τις πόλεις την έκτισε στη θέση της σημερινής Άρτας, και η κόρη του, η Αμβρακία, της έδωσε το όνομά της.
Η έρευνα απέδειξε ότι πράγματι η περιοχή της σημερινής Άρτας, στα παράλια και στο νότιο τμήμα της πρωτοκατοικήθηκε από Θεσπρωτούς, στο βόρειο απ’ τους Μολοσσούς και στον ορεινό όγκο των Τζουμέρκων εγκαταστάθηκαν οι τραχείς Αθαμάνες,
οι οποίοι έδωσαν το όνομά τους και στα Αθαμανικά όρη ή Τζουμέρκα.
Οι Θεσπρωτοί ίδρυσαν οχυρωμένο λιμάνι στην ακτή του Αμβρακικού και το ονόμασαν λιμάνι του Άμβρακου. Η ονομασία Αμβρακία ανήκει στους πολύ μεταγενέστερους Δρύοπες, οι οποίοι έδιωξαν τους Θεσπρωτούς απ’ αυτά τα μέρη, έκτισαν την πόλη και την ονόμασαν Αμβρακία από το όνομα του λιμανιού.
Σύμφωνα με την μυθολογία, η αρχαία Αμβρακία έγινε «μήλον της έριδος», ακόμη και για τους αθανάτους: Τρεις θεοί καβγάδιζαν για το ποιος θα την έχει στην κατοχή του:
ο Απόλλων, η Άρτεμις και ο Ηρακλής. Οι τρεις τους είχαν ευεργετήσει την πόλη, και κατά τη γνώμη τους δικαιωματικά τη διεκδικούσαν. Ο τόπος που έλαβε χώρα η διαμάχη ήταν η γειτονική Δρυοπίς, εκεί όπου κάποτε ο Ηρακλής έδειξε τη δύναμή του. Χτύπησε με το ρόπαλό του έναν βράχο και αμέσως ξεπήδησε ιαματικό νερό και έγιναν τα γνωστά απ’ την αρχαιότητα «Λουτρά Ηρακλέους». Σ’ αυτή την περιοχή βρίσκονται σήμερα τα Λουτρά Χανοπούλου. Στη διαμάχη λοιπόν κάλεσαν για κριτή ένα σοφό γέροντα, τον Κραγαλέα ο οποίος έδωσε την πόλη στον Ηρακλή. Ο Απόλλωνας πικράθηκε τόσο πολύ με αυτή την απόφαση που με ένα άγγιγμά του έκανε τον Κραγαλέα βράχο.

Όταν το 1034 μΧ καταστράφηκε η Νικόπολη απ’ τους Βούλγαρους, η ασήμαντη ως τότε Άρτα, παίρνοντας νέο αίμα απ’ τους Νικοπολίτες πρόσφυγες, ξαναβγαίνει στο προσκήνιο της Ιστορίας, αλλά με Χριστιανικό πλέον πρόσωπο. Οι εξελίξεις δε θ’ αργήσουν να έρθουν.
Η πόλη ξεδιπλώνει τα φτερά της και στις παραμονές των σταυροφοριών είναι πανέτοιμη να αναλάβει τον υψηλό ρόλο που της έταξε η Ιστορία: Ως πρωτεύουσα και πάλι της Ηπείρου να γίνει το προπύργιο της Ελλάδας κατά της Λατινοκρατίας και του Σλαβισμού.
Ας τη δούμε σ’ αυτό της το ρόλο.

<b>Το Δεσποτάτο της Ηπείρου 1205 – 1449 μ.Χ.</b><br>

Θα λέγαμε ότι η Ιστορία της βυζαντινής Άρτας αρχίζει κυρίως μετά το 1204 μ.Χ. Ήταν τότε που οι Λατίνοι κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη και ανέλαβαν τη διατήρηση της σπίθας του Βυζαντίου και τη γρήγορη αναζωπύρωσή της. Έτσι γεννήθηκε το κράτος ή Δεσποτάτο της Ηπείρου, το οποίο κατά καιρούς απλώθηκε πολύ πιο πέρα απ’ τα ηπειρωτικά όρια, ως το Δυρράχιο, τη Ναύπακτο, το Γαλαξίδι και τα κοντινά Εφτάνησα. Ιδρυτής του, ένας γόνος αυτοκρατορικής οικογένειας, ο Μιχαήλ Α΄ Άγγελος Κομνηνός Δούκας, ο οποίος έσπευσε και, πριν προλάβουν οι Βενετοί (στους οποίους δόθηκε η Ήπειρος) να πατήσουν πόδι, έγινε κύριος της περιοχής και έκανε έδρα του την Άρτα, (1205 μΧ). Ακολούθησαν λαμπρά ονόματα, όπως ο Θεόδωρος, ο Μιχαήλ Β΄ και η ευσεβέστατη σύζυγός του, προστάτις και πολιούχος της Άρτας βασίλισσα Θεοδώρα, που έκτισαν τα πιο πολλά Βυζαντινά μνημεία της περιοχής, καθώς και ο διάδοχός τους Νικηφόρος με τη δραστήρια σύζυγό του Άννα Παλαιολογίνα Καντακουζηνή, οι κτήτορες της Παρηγορήτισσας. Όλοι τούτοι οι άρχοντες σημάδεψαν το διάβα τους αφήνοντας πίσω λαμπρά δείγματα της ευσέβειας και της φιλοκαλίας τους.
Για 114 χρόνια το Δεσποτάτο ελληνοκρατείται παλεύοντας, άλλοτε με όπλα και άλλοτε με τη διπλωματία, να διατηρήσει αλώβητη την εθνική και θρησκευτική του ταυτότητα και να «νικήσει» τους κατακτητές του: Δεν τον αφομοιώνουν εκείνοι, παρά οι ίδιοι αφομοιώνονται απ’ τους υπηκόους τους. Οι Ιταλοί, οι Σέρβοι και οι Αλβανοί ηγεμόνες ασπάστηκαν την ορθοδοξία, σφετερίστηκαν βυζαντινά ονόματα και σύμβολα, πάντρεψαν και παντρεύτηκαν με υπηκόους τους και πολιτογραφήθηκαν στη νέα τους πατρίδα. Μόνο οι τελευταίοι ξένοι Δεσπότες, οι Ιταλοί Tocco, εξαιτίας προσωπικών διενέξεων και ατομικών επιδιώξεων, κάλεσαν ως διαιτητές τους Τούρκους, επισπεύδοντας το τέλος του Δεσποτάτου. Ένα τέλος που έτσι κι αλλιώς βέβαια θα ’ρχόταν. Το 1449 κλείνει η αυλαία για την πρωτεύουσα του Δεσποτάτου. Γύρω και πάνω από την Άρτα, απλώνει τα πέπλα της η βαριά τουρκική νύχτα.

Η αρχαία Αμβρακία έφτασε στο απώγειο της ακμής της όταν ο βασιλιάς των Μολοσσών, Πύρρος, την έκανε πρωτεύουσα του κράτους του, το 295 π.Χ.
Ο Πύρρος, διάδοχος της δυναστείας των Μολοσσών και συγγενής του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ήταν παρορμητικός και φιλόδοξος. Δεν ανεχόταν να βλέπει τους Ηπειρώτες φτωχούς και “βάρβαρους” όπως τους αποκαλούσαν οι υπόλοιποι Έλληνες, γι αυτό αφοσιώθηκε στον εκπολιτισμό τους. Χτίζει παλάτια, λαμπρούς ναούς, αρχοντικά οικοδομήματα και σπουδαία έργα τέχνης. Κάνει την Αμβρακία πρωτεύουσα του κράτους του και αλλάζει το πρόσωπο ολόκληρης της Ηπείρου.

Εμπνευστής και συνιδρυτής της Φιλικής Εταιρείας ήταν ο Αρτινός Νικόλαος Σκουφάς. Η Φιλική Εταιρεία ήταν η σημαντικότερη από τις μυστικές οργανώσεις που σχηματίστηκαν για την προετοιμασία επανάστασης για την απελευθέρωση των Ελλήνων από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Το καλοκαίρι του 1814, στην Οδησσό, ο Εμμανουήλ Ξάνθος, ο Νικόλαος Σκουφάς, και ο Αθανάσιος Τσακάλωφ συναντιούνται και αποφασίζουν την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, μιας επαναστατικής οργάνωσης που συντέλεσε στην απελευθέρωση των Ελλήνων από τον Τουρκικό ζυγό.

Η σφαγή του Κομμένου ήταν μια από τις μεγαλύτερες σφαγές αμάχων στην ιστορία της Γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα.
Tα χαράματα της 16ης Αυγούστου 1943, η μηχανοκίνητη μονάδα ναζιστικών στρατευμάτων από τη Φιλιππιάδα, με την εντολή της Διοίκησης Ιωαννίνων, εισέβαλε στο χωριό Κομμένο της Άρτας και προέβησαν σε μια άνευ προηγουμένου σφαγή του άμαχου πληθυσμού.

Πρόσχημα για τη σφαγή ήταν τα αντίποινα για την παρουσία ανταρτών του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ στην περιοχή. Συνολικά, οι νεκροί της σφαγής ήταν 317 άτομα. Η σφαγή του Κομμένου Άρτας είναι ισοδύναμη με αυτή των Καλαβρύτων και του Διστόμου. Κάθε χρόνο διοργανώνονται εκδηλώσεις στη μνήμη των άτυχων θυμάτων της σφαγής.

Η Άρτα υπήρξε η δεύτερη πατρίδα του στρατηγού Μακρυγιάννη, αγωνιστή της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 και μέλους της Φιλικής Εταιρείας. Γεννημένος το 1797 σε χωριό της Φωκίδας, μετακόμισε στην Άρτα και ασχολήθηκε με το εμπόριο. Χάρη στο ζήλο και την εργατικότητά του κατάφερε να γίνει ένας από τους πιο επιτυχημένους έμπορους και να αποκτήσει μεγάλη περιουσία. Στα Απομνημονεύματά του περιγράφει με λεπτομέρειες τους αγώνες και τις περιπέτειες της ζωής του.

Η Άρτα είναι η πατρίδα δύο μεγάλων αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, του Νικόλαου Σκουφά και του Γεώργιου Καραϊσκάκη. Γεννημένοι στο Κομπότι και τη Σκουληκαριά αντίστοιχα, αγωνίστηκαν ο καθένας με τον τρόπο του και συνέβαλαν στην απελευθέρωση της χώρας μας από τον Τουρκικό ζυγό.