Ο ναός της Αγίας Θεοδώρας, στο κέντρο της Άρτας, αποτελεί σημαντικό βυζαντινό μνημείο και ζωντανό σύνδεσμο της πόλης με το παρελθόν της. Αφιερωμένος στην Αγία Θεοδώρα, σύζυγο του δεσπότη Μιχαήλ Β΄ Κομνηνού Δούκα, ο ναός τιμά τη μνήμη της πολιούχου της Άρτας, γνωστής για το φιλανθρωπικό της έργο.
Η ίδρυσή του ανάγεται στον 11ο–12ο αιώνα ως καθολικό μονής του Αγίου Γεωργίου και ανακαινίστηκε τον 13ο αιώνα με πρωτοβουλία της Θεοδώρας. Χτισμένος πάνω στο πρυτανείο της αρχαίας Αμβρακίας, ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής, με μαρμάρινο τέμπλο και τοιχογραφίες βυζαντινών και μεταβυζαντινών φάσεων.
Τα λείψανα της Αγίας φυλάσσονται σε αργυρή λάρνακα και προσελκύουν πλήθος πιστών. Ο ναός παραμένει κέντρο λατρείας και σύμβολο ταυτότητας για την Άρτα, συνδυάζοντας ιστορική, καλλιτεχνική και πνευματική αξία.
Ο ναός Παναγίας Βλαχέρνας Άρτας, από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Ηπείρου, βρίσκεται στο χωριό Βλαχέρνα απέναντι από την Άρτα και συνδέεται στενά με το Δεσποτάτο της Ηπείρου.
Ιδρύθηκε στα τέλη του 9ου ή στις αρχές του 10ου αιώνα ως τρίκλιτη βασιλική και ανακατασκευάστηκε τον 13ο αιώνα επί Μιχαήλ Β΄ Δούκα Κομνηνού, αποκτώντας τρούλους και μνημειακό χαρακτήρα.
Υπήρξε καθολικό μονής και ταφικός χώρος των Κομνηνών-Δουκάδων. Η αφιέρωση στην Παναγία συνδέθηκε με την παράδοση της Κωνσταντινούπολης και η πανήγυρη της 2ας Ιουλίου τιμά την Κατάθεση της Τιμίας Εσθήτας.
Η αρχιτεκτονική του ναού συνδυάζει παλαιοχριστιανικά και υστεροβυζαντινά στοιχεία, με πλούσιο μαρμάρινο διάκοσμο και αξιόλογες τοιχογραφίες του 13ου αιώνα. Σήμερα λειτουργεί ως ενοριακός ναός και ζωντανό μνημείο πίστης και ιστορίας, ενταγμένο στην πλούσια βυζαντινή κληρονομιά της Άρτας.
Ο Ιερός Ναός Παναγίας Παρηγορήτισσας Άρτας, γνωστός ως «αρχόντισσα» της πόλης, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Ελλάδας και λαμπρό σύμβολο του Δεσποτάτου της Ηπείρου.
Χτίστηκε στα τέλη του 13ου αιώνα από τον δεσπότη Νικηφόρο Α΄ Κομνηνό Δούκα και τη σύζυγό του Άννα Παλαιολογίνα Καντακουζηνή. Ο ναός εντυπωσιάζει με την πρωτοποριακή αρχιτεκτονική του, την τετραγωνική κάτοψη, τους πέντε τρούλους και το μοναδικό σύστημα στήριξης του κεντρικού τρούλου.
Διασώζει εξαιρετικά ψηφιδωτά του 13ου αιώνα και τοιχογραφίες του 16ου–18ου αιώνα. Κατά την οθωμανική περίοδο λειτούργησε ως μοναστήρι και διατήρησε τον χριστιανικό του χαρακτήρα.
Σήμερα λειτουργεί ως μουσείο και χώρος λατρείας στις μεγάλες εορτές, αποτελώντας πηγή υπερηφάνειας για τους Αρτινούς και κορυφαίο προορισμό θρησκευτικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος.
Η Ιερά Μονή Ροδιάς, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, βρίσκεται στις όχθες της λιμνοθάλασσας Ροδιάς στον Αμβρακικό, ανάμεσα στα χωριά Βίγλα και Στρογγυλή.
Ιδρύθηκε γύρω στο 970, επί Ιωάννη Τσιμισκή, και ανακαινίστηκε το 1860 από τον ηγούμενο Κωνστάντιο. Κατά τον Μεσαίωνα γνώρισε μεγάλη ακμή, διαθέτοντας εκτενή κτήματα, μετόχια και ιχθυοτροφείο, ενώ υπέστη ζημιές και λεηλασίες κατά την Τουρκοκρατία.
Ο σημερινός ναός, σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο και πλακοσκεπή στέγη, εντυπωσιάζει με την κομψότητα και την επιμελημένη τοιχοδομή του. Οι τοιχογραφίες του 1884, έργο Σαμαρινιών αγιογράφων, χαρακτηρίζονται από έντονα χρώματα και ραδινές μορφές.
Η μονή υπήρξε κέντρο θρησκευτικής και παιδευτικής δράσης, στηρίζοντας σχολεία της περιοχής. Κοντά της βρίσκεται ασκηταριό του Αγίου Βλασίου. Η εορτή της, στις 15 Αυγούστου, προσελκύει πλήθος προσκυνητών και επισκεπτών.
Η Παναγία Χρυσοσπηλιώτισσα στα Τζουμέρκα, κοντά στα Γουριανά, αποτελεί ένα από τα πιο εντυπωσιακά μεταβυζαντινά μνημεία της Ηπείρου.
Χτισμένη σε επιβλητική τοποθεσία, οφείλει το όνομά της στη χρυσή εικόνα της Παναγίας που, σύμφωνα με την παράδοση, βρέθηκε σε σπηλιά του περιβόλου. Ο αρχικός ναός πιθανότατα ιδρύθηκε τον 11ο αιώνα και ανοικοδομήθηκε το 1663, ενώ οι σωζόμενες τοιχογραφίες του 1801 αποτελούν σημαντικό δείγμα τοπικής αγιογραφίας.
Ο ναός είναι μονόκλιτη σταυρεπίστεγη βασιλική με τρούλο και πλάκα στέγη, χαρακτηριστική της Ηπείρου. Στην Τουρκοκρατία υπήρξε καταφύγιο αγωνιστών και Κρυφό Σχολείο, συνδέοντας την πίστη με την ελευθερία.
Σήμερα, το μνημείο, διατηρητέο και αναστηλωμένο, προσελκύει προσκυνητές και επισκέπτες, ιδίως στη γιορτή της Γέννησης της Θεοτόκου στις 8 Σεπτεμβρίου, αποτελώντας ζωντανό σύμβολο πνευματικότητας και ιστορικής μνήμης των Τζουμέρκων.
Η Ιερά Μονή Σέλτσου, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, βρίσκεται στις Πηγές Άρτας, πάνω από τον ποταμό Αχελώο, και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μεταβυζαντινά μνημεία της Ηπείρου.
Χρονολογείται στο 1697, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, και ιδρύθηκε από τους καπεταναίους Νίκο και Αποστόλη, ενώ αγιογραφήθηκε από τον ιερέα Νικόλαο εξ Άρτης και τον γιο του.
Ο ναός είναι μονόκλιτη βασιλική αθωνικού τύπου, με θολωτή οροφή και καμαροσκέπαστο νάρθηκα, ενώ το ξυλόγλυπτο επίχρυσο τέμπλο του ξεχωρίζει για τον διάκοσμό του.
Η Μονή έγινε σύμβολο ηρωισμού το 1803–1804, όταν εκεί πολιορκήθηκαν και θυσιάστηκαν οι Σουλιώτες — γεγονός γνωστό ως «δεύτερο Ζάλογγο».
Σήμερα αποτελεί τόπο προσκυνήματος και μνήμης, με πανήγυρη στις 23 Αυγούστου, προσφέροντας στον επισκέπτη μοναδική εμπειρία πνευματικότητας και ιστορικής συγκίνησης μέσα σε εντυπωσιακό φυσικό τοπίο.
Η Ιερά Μονή Κάτω Παναγιάς Άρτας, χτισμένη στους πρόποδες του λόφου της Περράνθης, ιδρύθηκε γύρω στο 1250 από τον δεσπότη Μιχαήλ Β΄ Κομνηνό Δούκα ως πράξη μετάνοιας προς τη σύζυγό του, την Αγία Θεοδώρα.
Αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μοναστηριακά μνημεία της Άρτας, συνδυάζοντας ιστορία, τέχνη και πνευματικότητα. Το καθολικό είναι τρίκλιτη σταυρεπίστεγη βασιλική με τρούλο, πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο και τοιχογραφίες του 13ου και 18ου αιώνα.
Η μονή απέκτησε μεγάλη περιουσία και κύρος, υποστηρίζοντας σχολεία και κοινωφελή έργα κατά την Τουρκοκρατία. Από το 1953 λειτουργεί ως γυναικεία μονή, με παράδοση φιλοξενίας και εργόχειρου.
Ο καταπράσινος περίβολός της, γνωστός ως «Περιβόλι της Παναγιάς», προσφέρει γαλήνιο περιβάλλον προσευχής. Η εορτή της Γεννήσεως της Θεοτόκου στις 8 Σεπτεμβρίου συγκεντρώνει πλήθος πιστών, διατηρώντας ζωντανή τη βυζαντινή παράδοση και την πνευματική ακτινοβολία της Άρτας.
Ο Ιερός Ναός Αγίου Βασιλείου Άρτας, στο ιστορικό κέντρο της πόλης, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Ηπείρου.
Χρονολογείται στα τέλη του 13ου αιώνα και αρχικά ήταν μονόκλιτη ξυλόστεγη βασιλική, στην οποία γύρω στο 1300 προστέθηκαν δύο παρεκκλήσια. Ο ναός ξεχωρίζει για τη θαυμάσια εξωτερική του διακόσμηση με κεραμοπλαστικά μοτίβα, οδοντωτές ταινίες και πολύχρωμες εφυαλωμένες πλάκες.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο πήλινες εικόνες του 15ου αιώνα με τη Σταύρωση και τους Τρεις Ιεράρχες, που σήμερα φυλάσσονται στο Βυζαντινό Μουσείο Ιωαννίνων.
Το εσωτερικό κοσμούν τοιχογραφίες του 17ου αιώνα, ενώ η Παναγία Πλατυτέρα δεσπόζει στην κόγχη του ιερού. Στον περίβολό του λειτούργησε η Σχολή Μανωλάκη, κέντρο παιδείας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Σήμερα ο ναός παραμένει ενεργός, τόπος λατρείας και μνήμης, συνδέοντας την Άρτα με τη βυζαντινή της κληρονομιά.
Ο ναός του Αγίου Δημητρίου Κατσούρη, στο χωριό Πλησιοί κοντά στην Άρτα, αποτελεί το αρχαιότερο μεσοβυζαντινό μνημείο της περιοχής και ένα από τα σημαντικότερα δείγματα εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής στην Ήπειρο.
Χρονολογείται στο πρώτο μισό του 9ου αιώνα και αναφέρεται ήδη το 1229 ως καθολικό μονής υπό την εποπτεία του πατριαρχείου. Ο ναός ανήκει σε σπάνια παραλλαγή του σταυροειδούς εγγεγραμμένου τύπου, με μεγάλο τρούλο, τρεις αψίδες στο ιερό και λιτή εξωτερική διακόσμηση.
Το εσωτερικό του διατηρεί γλυπτά μαρμάρινα στοιχεία και τοιχογραφίες δύο φάσεων (13ος αι.), σημαντικές για τη βυζαντινή τέχνη και την ιδεολογία του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Σύμφωνα με την παράδοση, εκεί φυλάχθηκαν λείψανα της Αγίας Θεοδώρας και του Αγίου Σπυρίδωνα. Σήμερα λειτουργεί ως κοιμητηριακός ναός, συνδέοντας την ιστορική μνήμη με τη βυζαντινή κληρονομιά της Άρτας.
Ο ναός της Αγίας Παρασκευής του Δράκου, κοντά στον Αμμότοπο Άρτας, αποτελεί ένα από τα πιο ιδιαίτερα βυζαντινά μνημεία της περιοχής, χτισμένο πάνω από τη φημισμένη «δρακόσπηλια», με την οποία συνδέεται πλήθος θρύλων.
Σύμφωνα με την παράδοση, η Αγία Παρασκευή εξόντωσε τον δράκο που κατοικούσε στη σπηλιά, καθιερώνοντας τον χώρο ως ιερό προσκύνημα. Ο ναός χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 11ου αιώνα και ακολουθεί τον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο.
Διακρίνεται για τη λιτή του τοιχοποιία με οδοντωτές πλίνθινες ταινίες και πέτρινη στέγη, χαρακτηριστική της ηπειρωτικής αρχιτεκτονικής. Οι τοιχογραφίες του 1771 σώζονται αποσπασματικά. Κάθε 25 και 26 Ιουλίου τελείται πανηγύρι με πλήθος πιστών, ενώ το αγίασμα της σπηλιάς θεωρείται θαυματουργό.
Ο ναός, μνημείο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Άρτας, συνδυάζει βυζαντινή τέχνη, παράδοση και λαϊκή πίστη, αποτελώντας αγαπημένο προορισμό της περιοχής.
Η Κόκκινη Εκκλησιά στα Τζουμέρκα, αφιερωμένη στα Γενέθλια της Θεοτόκου, αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα βυζαντινά μνημεία της Ηπείρου.
Βρίσκεται κοντά στο Βουργαρέλι και ονομάστηκε έτσι λόγω των κόκκινων πλίνθων που κυριαρχούν στην τοιχοποιία της. Χτίστηκε το 1281 από τον πρωτοστράτορα Ιωάννη Τσιμισκή και τον αδελφό του Θεόδωρο, κατά την περίοδο του Δεσποτάτου της Ηπείρου, και λειτούργησε ως καθολικό μονής.
Ο ναός ανήκει στον τύπο του δικιονίου σταυροειδούς εγγεγραμμένου χωρίς τρούλο, με πλινθοπερίκλειστη τοιχοποιία και εντυπωσιακή κεραμοπλαστική διακόσμηση. Στο εσωτερικό σώζονται τοιχογραφίες εξαιρετικής τέχνης, όπως η Παναγία ένθρονη με το Βρέφος και μορφές αγίων.
Η εκκλησία εορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου και αποτελεί ζωντανό μνημείο του Δεσποτάτου της Ηπείρου, προσελκύοντας επισκέπτες για την αρχιτεκτονική και ιστορική της αξία.
