Ο Ναός του Αγίου Βασιλείου της Γέφυρας στην Άρτα είναι ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της βυζαντινής κληρονομιάς της Ηπείρου. Βρίσκεται στην περιοχή Τοπ Αλτί, τοπωνύμιο που μαρτυρά την εγγύτητα με το κάστρο και την εμβέλεια των κανονιών του. Το προσωνύμιο «Γέφυρας» δόθηκε στον ναό για να ξεχωρίζει από τον Άγιο Βασίλειο της αγοράς, καθώς απέχει μόλις ένα χιλιόμετρο από το ιστορικό γεφύρι της Άρτας.
Η πρώτη καταγραφή του μνημείου έγινε τον 19ο αιώνα από τον μητροπολίτη Άρτας Σεραφείμ Ξενόπουλο, ο οποίος το χαρακτήρισε καθολικό μοναστηριού. Το 1632 ανακαινίστηκε από τον ιερομόναχο Θεόκλητο και το 1821 άρχισε να λειτουργεί ως ενοριακός ναός. Αργότερα, το 1852, επισκευάστηκε από τον Δ. Βλάχο.
Η εγγύτητα με τον ποταμό Άραχθο προκάλεσε αλλεπάλληλες φθορές και πλημμύρες, με αποτέλεσμα τον 20ό αιώνα να είναι θαμμένος σχεδόν δύο μέτρα κάτω από το έδαφος.
Ο αρχαιολόγος Π. Βοκοτόπουλος το 1969-70 τον ανέσυρε και τον ταυτοποίησε ως μνημείο του 9ου αιώνα, διορθώνοντας παλαιότερες απόψεις που τον τοποθετούσαν στον 15ο αιώνα. Αν και ορισμένοι μελετητές προτείνουν τον 13ο αιώνα, η λιθοδομή και η απλότητα της διακόσμησης στηρίζουν την παλαιότερη εκδοχή.
Αρχιτεκτονικά, ο ναός του Αγίου Βασιλείου της Γέφυρας είναι σταυροειδής με τρεις αψίδες στην ανατολή και θόλο με κωνική στέγη, διακοσμημένο με κεραμικά στοιχεία. Ο νάρθηκας στη δυτική πλευρά και η πρόθεση στο ιερό συμπληρώνουν τη διάταξη. Στα πλάγια ανοίγματα διακρίνονται μικρά παράθυρα, πολλά εκ των οποίων έχουν τειχιστεί.
Η τοιχοποιία χαρακτηρίζεται από αδρή πέτρα και περιορισμένα επιχρίσματα. Κατά τον 14ο ή 15ο αιώνα προστέθηκαν παρεκκλήσια αφιερωμένα στον Άγιο Γρηγόριο και τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, προσδίδοντας στον ναό τριμερή μορφή. Η στέγη είναι δίρριχτη, με έντονο ανατολικό αέτωμα που θυμίζει άλλα μνημεία του Δεσποτάτου της Ηπείρου.
Το εσωτερικό κοσμείται με τοιχογραφίες τεσσάρων περιόδων. Σημαντικά έργα είναι οι παραστάσεις του 13ου αιώνα στο βήμα, η μορφή του Αγίου Βασιλείου στον νότιο τοίχο του 16ου αιώνα, καθώς και μεταγενέστερες απεικονίσεις αγίων και σκηνών όπως η Βάπτιση του Χριστού.
Οι αγιογραφίες αποτυπώνουν την εξέλιξη της τέχνης και αποτελούν πολύτιμα τεκμήρια για τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή ζωγραφική.
Ο ναός δεν υπήρξε μόνο χώρος λατρείας, αλλά και πνευματικό κέντρο. Το 1662 στον περίβολό του ιδρύθηκε η Σχολή Μανωλάκη, χάρη στη δωρεά του εμπόρου Φιλίππου Μανωλάκη από την Καστοριά.
Η σχολή λειτούργησε έως το 1821 και αποτέλεσε φάρο γνώσης, με δασκάλους όπως ο Σωφρόνιος Λειχούδης και ο Γεράσιμος Παλλαδάς. Κατά τον 20ό αιώνα έγιναν εργασίες αναστήλωσης από τον Α. Ορλάνδο, επιβεβαιώνοντας τη μεγάλη σημασία του μνημείου.
Η πρόσβαση στον ναό είναι εύκολη, αφού βρίσκεται λίγα λεπτά από το κέντρο της Άρτας και κοντά στο ιστορικό γεφύρι. Για τον επισκέπτη, η εμπειρία συνδυάζει ιστορικό ενδιαφέρον με μια αίσθηση πνευματικής γαλήνης. Οι εορτές του Αγίου Βασιλείου την 1η Ιανουαρίου, καθώς και των αγίων των παρεκκλησίων, συγκεντρώνουν πλήθος πιστών.
