Ο ναός Παναγίας Βλαχέρνας Άρτας αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα βυζαντινά μνημεία της Ηπείρου, με ιστορία που συνδέεται άρρηκτα με το Δεσποτάτο της Ηπείρου και την πνευματική ακτινοβολία της περιοχής. Ο ιερός ναός βρίσκεται στο χωριό Βλαχέρνα, απέναντι από την πόλη της Άρτας, και πήρε το όνομά του από την ξακουστή Παναγία των Βλαχερνών στην Κωνσταντινούπολη. Χτισμένος επάνω σε παλαιότερη εκκλησία του 9ου-10ου αιώνα, υπήρξε αρχικά καθολικό γυναικείας μονής, η οποία γνώρισε ιδιαίτερη ακμή κατά την εποχή του Δεσποτάτου. Εκεί ασκήτευσαν μέλη της οικογένειας των Κομνηνών-Δουκάδων και ετάφησαν ηγεμόνες, καθιστώντας τον ναό σημείο αναφοράς για την πνευματική και πολιτική ζωή της Άρτας.
Οι απαρχές του ναού ανάγονται στα τέλη του 9ου ή στις αρχές του 10ου αιώνα, όταν στη θέση αυτή υπήρχε τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με ημικυκλική αψίδα στο ανατολικό τμήμα. Στα μέσα του 13ου αιώνα, επί Μιχαήλ Β΄ Δούκα Κομνηνού, το μνημείο γνώρισε εκτεταμένη ανακατασκευή με την προσθήκη τρούλου στο κεντρικό κλίτος, πλευρικών τρούλων και ευρύχωρου νάρθηκα. Αυτές οι επεμβάσεις προσέδωσαν στον ναό μνημειακό χαρακτήρα και τον συνέδεσαν με την αρχιτεκτονική παράδοση της Κωνσταντινούπολης. Η στενή του σχέση με την ηγεμονική οικογένεια του Δεσποτάτου καθιέρωσε τον ναό ως επίσημο ταφικό χώρο: στον βόρειο τοίχο βρίσκονται οι τάφοι των δύο γιων της Αγίας Θεοδώρας, ενώ στον νότιο διατηρείται πλούσιος ανάγλυφος διάκοσμος, πιθανώς έργο του Μιχαήλ Β΄.
Η αρχική αφιέρωση του ναού ήταν στην Κοίμηση της Θεοτόκου, γεγονός που φανερώνει τη σημασία της Παναγίας στην υστεροβυζαντινή πνευματικότητα. Το 1814 η αφιέρωση μετατράπηκε σε «Κατάθεση της Τιμίας Εσθήτας της Θεοτόκου», συνδέοντας τον ναό με την παράδοση της Κωνσταντινούπολης. Από τότε, η μεγάλη ετήσια πανήγυρη εορτάζεται στις 2 Ιουλίου, προσελκύοντας πιστούς από όλη την Ήπειρο και ενισχύοντας τη θρησκευτική ζωή της περιοχής.
Η αρχιτεκτονική του ναού Παναγίας Βλαχέρνας Άρτας αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα μετάβασης από την παλαιοχριστιανική βασιλική στην υστεροβυζαντινή τρουλλαία μορφή. Η τριμερής διάταξη με καμαροσκέπαστα κλίτη και οι τρεις τρούλοι αποκαλύπτουν ισορροπία παραδοσιακών και νεωτεριστικών στοιχείων. Η πλινθόκτιστη τοιχοποιία με κεραμοπλαστικά μοτίβα και τα ενσωματωμένα μαρμάρινα μέλη από παλαιότερα οικοδομήματα δείχνουν τη συνήθη πρακτική της ανακύκλωσης υλικών. Στο εσωτερικό, τα κιονόκρανα κορινθιακού και ιωνικού τύπου προσδίδουν μνημειακότητα, ενώ το μαρμάρινο τέμπλο, αριστούργημα της υστεροβυζαντινής γλυπτικής, ξεχωρίζει για τον λεπτό διάκοσμό του και τη θεματολογική του πληρότητα.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες που αποκαλύφθηκαν μετά την αφαίρεση νεότερων επιχρισμάτων τη δεκαετία του 1970. Η πρώτη φάση, στα μέσα του 13ου αιώνα, περιλαμβάνει σκηνές όπως ο Ασπασμός της Θεοτόκου με την Ελισάβετ, το Χαίρε των Μυροφόρων, η Ανάσταση του Λαζάρου και η Απιστία του Θωμά. Οι παραστάσεις χαρακτηρίζονται από εκφραστικό ρεαλισμό και αφηγηματική συνέχεια, στοιχεία που συνδέονται με την κομνήνεια και παλαιολόγεια παράδοση. Η δεύτερη φάση, στα τέλη του 13ου αιώνα, κοσμεί τον νάρθηκα με σκηνές της Δευτέρας Παρουσίας, λιτανευτικές παραστάσεις και θεομητορικά θέματα, αναδεικνύοντας την πλούσια θεολογική σκέψη της εποχής.
Σήμερα, ο ναός Παναγίας Βλαχέρνας Άρτας δεν αποτελεί μόνο μνημείο του παρελθόντος, αλλά παραμένει ζωντανό κύτταρο της θρησκευτικής ζωής. Ως ενοριακός ναός του χωριού, εξυπηρετεί τις ανάγκες των πιστών, ενώ η πανήγυρη της 2ας Ιουλίου ενισχύει την κοινωνική συνοχή και τη συλλογική μνήμη. Παράλληλα, έχει ενταχθεί στον πολιτιστικό χάρτη της Άρτας και της Ηπείρου, προσελκύοντας ταξιδιώτες που ενδιαφέρονται για ιστορία, τέχνη και βυζαντινή αρχιτεκτονική. Η τοποθεσία του, στην απέναντι όχθη του Αράχθου και σε μικρή απόσταση από το κέντρο της Άρτας, το καθιστά εύκολα προσβάσιμο. Σε συνδυασμό με μνημεία όπως η Παρηγορήτισσα και ο ναός Αγίας Θεοδώρας, αναδεικνύεται η πλούσια βυζαντινή κληρονομιά της περιοχής.
