Στην Άρτα, στη δυτική πλαγιά του λόφου Περάνθη, υψώνεται ο επιβλητικός Ιερός Ναός Παναγίας Παρηγορήτισσας Άρτας, ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Ελλάδας. Ο ναός αποτελεί στολίδι της πόλης, γνωστός και ως «αρχόντισσα» της Άρτας, και συνδέεται στενά με την ιστορία του Δεσποτάτου της Ηπείρου και τη δυναστεία των Κομνηνοδουκάδων. Η θρησκευτική, αρχιτεκτονική και καλλιτεχνική του αξία τον καθιστά μοναδικό προορισμό για κάθε επισκέπτη.
Η ιστορία του Ιερού Ναού Παναγίας Παρηγορήτισσας Άρτας ξεκινά πριν τον 13ο αιώνα, όταν στη θέση παλαιότερου ναού ανεγέρθηκε μικρός ναΐσκος. Στα τέλη του 13ου αιώνα (1285–1289 ή 1294–96), ο Δεσπότης της Ηπείρου Νικηφόρος Α’ Κομνηνός Δούκας με τη σύζυγό του Άννα Παλαιολογίνα Καντακουζηνή ανέλαβαν την επέκταση και την αναμόρφωση του μνημείου. Στην κτητορική επιγραφή, που σώζεται μέχρι σήμερα, αναφέρονται τα ονόματα τους καθώς και του γιου τους Θωμά, γεγονός που επιβεβαιώνει την οικογενειακή τους συμβολή στην ανέγερση.
Κατά την οθωμανική περίοδο, ήδη από το 1530, η Παρηγορήτισσα λειτουργούσε ως γυναικείο μοναστήρι. Στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης (1821–1824) ο ναός, λόγω της στρατηγικής του θέσης, χρησιμοποιήθηκε ως προμαχώνας, χωρίς όμως να μετατραπεί σε τζαμί, όπως συνέβη με άλλες εκκλησίες. Η Παρηγορήτισσα συνδέθηκε και με την παρουσία σπουδαίων εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων, μεταξύ των οποίων και ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιερεμίας Α’.
Η παράδοση έχει συνδέσει την Παρηγορήτισσα με θαύματα και θρύλους. Ο πιο διαδεδομένος αναφέρει ότι, μετά από ατύχημα μαστόρων κατά την ανέγερση, η Παναγία εμφανίστηκε στη μητέρα του βοηθού για να την παρηγορήσει, χαρίζοντας στον ναό το όνομά του. Παράλληλα, οι κάτοικοι της Άρτας πίστευαν ότι η Παναγία προστάτευε την πόλη από φυσικές καταστροφές, λοιμούς και επιδρομές, ενισχύοντας την εικόνα της Παρηγορήτισσας ως «παρηγορήστριας».
Ο Ιερός Ναός Παναγίας Παρηγορήτισσας Άρτας είναι αρχιτεκτονικό αριστούργημα. Το εξωτερικό του θυμίζει ιταλική Αναγέννηση, ενώ η στέγη με τους πέντε τρούλους αποτελεί χαρακτηριστικό του στοιχείο. Ο κεντρικός τρούλος, που φαίνεται να αιωρείται, στηρίζεται σε διπλούς κίονες μέσω ενός πρωτότυπου συστήματος στήριξης με παραστάδες και καμάρες, μοναδικού στη βυζαντινή ναοδομία. Οι διαστάσεις του μνημείου είναι εντυπωσιακές: μήκος και πλάτος περίπου 20 × 22 μέτρα, ύψος άνω των 20 μέτρων και τρούλος με διάμετρο 7 μ. και ύψος 3,5 μ. Το εσωτερικό παρουσιάζει τετραγωνική κάτοψη με τρεις αψίδες ανατολικά, ορθογώνιο νάρθηκα δυτικά και δύο παρεκκλήσια βόρεια και νότια.
Η διακόσμηση του ναού είναι πλούσια. Οι εξωτερικές αψίδες κοσμούνται με κεραμοπλαστικά μοτίβα, όπως μαίανδροι, ρόμβοι και σταυροί. Στον τρούλο διασώζονται ψηφιδωτές παραστάσεις με τον Χριστό Παντοκράτορα και Προφήτες, πιθανόν έργα καλλιτεχνών από Κωνσταντινούπολη ή Θεσσαλονίκη. Οι τοιχογραφίες στο ιερό χρονολογούνται στο 1558, έργο του μοναχού Ανανία, ενώ οι υπόλοιπες ανήκουν στον 17ο και 18ο αιώνα, με νεότερες επεμβάσεις στον νάρθηκα.
Η Παρηγορήτισσα υπήρξε καθολικό μεγάλου μοναστηριού, με κελιά και τράπεζα που σήμερα στεγάζει τη Γλυπτοθήκη Άρτας. Σήμερα ο ναός λειτουργεί κυρίως ως μουσείο υπό την εποπτεία της Εφορείας Αρχαιοτήτων, ενώ τελούνται λειτουργίες στις μεγάλες εορτές, κυρίως στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου (25 Μαρτίου). Για τους κατοίκους της Άρτας παραμένει πηγή πνευματικής ενότητας και προστασίας.
Ο Ιερός Ναός Παναγίας Παρηγορήτισσας Άρτας βρίσκεται πολύ κοντά στο ιστορικό κέντρο και είναι εύκολα προσβάσιμος με τα πόδια. Η είσοδος είναι δωρεάν, ενώ οι ώρες λειτουργίας ποικίλλουν, ιδιαίτερα τον χειμώνα. Συνιστάται επικοινωνία με την τοπική Εφορεία Αρχαιοτήτων ή την Ιερά Μητρόπολη Άρτας πριν την επίσκεψη. Η εορτή του Ευαγγελισμού είναι η καλύτερη ευκαιρία για τον επισκέπτη να ζήσει τη θρησκευτική ατμόσφαιρα και τις τοπικές εκδηλώσεις γύρω από το μνημείο.
Η Παρηγορήτισσα δεν είναι απλώς μια εκκλησία, αλλά ζωντανό σύμβολο της βυζαντινής κληρονομιάς στην Ήπειρο και στην Ορθοδοξία. Η ιστορική της πορεία, οι θρύλοι που τη συνοδεύουν, η πρωτοποριακή αρχιτεκτονική και η καλλιτεχνική της αξία την καθιστούν μοναδικό προορισμό θρησκευτικού και πολιτιστικού τουρισμού στην Άρτα.
