Ο Ιερός Ναός Αγίου Βασιλείου Άρτας βρίσκεται στο κέντρο της πόλης, κοντά στον ναό της Αγίας Θεοδώρας, και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της βυζαντινής παράδοσης. Η εντυπωσιακή εξωτερική διακόσμηση τον καθιστά μοναδικό για τον επισκέπτη, ενώ λειτουργεί ως τόπος λατρείας, παράδοσης και ιστορικής μνήμης με θρησκευτικό και κοινωνικό ρόλο.
Ο ναός χρονολογείται στα τέλη του 13ου αιώνα, σύμφωνα με νεότερες εκτιμήσεις, αν και παλαιότερα θεωρούνταν έργο του 14ου αιώνα. Ανεγέρθηκε ως μονόκλιτη ξυλόστεγη βασιλική και γύρω στο 1300 προστέθηκαν δύο παρεκκλήσια, αφιερωμένα στον Άγιο Γρηγόριο και τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο.
Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, στον περίβολο λειτούργησε η περίφημη Σχολή Μανωλάκη, που ίδρυσε ο Φίλιππος Μανωλάκης, δίνοντας στον ναό εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Εκεί δίδαξαν σημαντικές μορφές, όπως ο Σωφρόνιος Λειχούδης και ο Γεράσιμος Παλλαδάς.
Στα χρόνια της Επανάστασης υπέστη καταστροφές και έμεινε χωρίς στέγη μέχρι το 1830, ενώ στα μέσα του 19ου αιώνα έγιναν επεμβάσεις από τον Δ. Βλάχο. Κατά τον 20ό αιώνα, οι αναστηλώσεις και οι μελέτες του Αναστασίου Ορλάνδου συνέβαλαν στη διάσωση και τεκμηρίωσή του.
Αρχιτεκτονικά, ο Ιερός Ναός Αγίου Βασιλείου Άρτας ακολουθεί τον τύπο της μονόχωρης ξυλόστεγης βασιλικής με παρεκκλήσια. Ο δυτικός τοίχος πιθανότατα στήριζε κωδωνοστάσιο που δεν διασώζεται.
Η τοιχοποιία είναι πλινθοπερίκλειστη, με πλίνθους και λίθους, ενώ η εξωτερική διακόσμηση είναι εντυπωσιακή: κεραμοπλαστικά μοτίβα, οδοντωτές ταινίες, ψαροκόκαλα, κυματοειδείς γραμμές και πολύχρωμες εφυαλωμένες ταινίες πλακιδίων σε ρομβοειδή διάταξη.Στο ανατολικό αέτωμα δύο πήλινες εικόνες, με θέματα τη Σταύρωση και τους Τρεις Ιεράρχες, αποδίδονται πιθανότατα στον 15ο αιώνα και φανερώνουν επιρροές από ιταλική τέχνη.
Στο εσωτερικό, τοιχογραφίες του 17ου αιώνα κοσμούν τους τοίχους σε τέσσερις ζώνες, με ολόσωμους αγίους και εορτολογικές σκηνές. Στην κόγχη του ιερού δεσπόζει η Παναγία Πλατυτέρα – Βλαχερνίτισσα. Το τέμπλο φέρει μεταβυζαντινή εικόνα της Παναγίας με τον Χριστό, προσδίδοντας στο μνημείο επιπλέον καλλιτεχνική αξία.
Η συμβολή του ναού στη ζωή της Άρτας υπήρξε σημαντική. Η λειτουργία της Σχολής Μανωλάκη τον συνέδεσε με την πνευματική αναγέννηση των χρόνων της οθωμανικής κυριαρχίας.Παράλληλα, η εορτή του Αγίου Βασιλείου την 1η Ιανουαρίου αποτελεί ως σήμερα σημείο αναφοράς για την τοπική κοινωνία και για τους επισκέπτες που συμμετέχουν στο προσκύνημα.
Η πρόσβαση στον Ιερό Ναό Αγίου Βασιλείου Άρτας είναι εύκολη, αφού βρίσκεται στο ιστορικό κέντρο, δίπλα στην παλιά αγορά, με διαθέσιμους δρόμους για αυτοκίνητο και χώρους στάθμευσης.
Η πολιτιστική αξία του έγκειται τόσο στην αρχιτεκτονική του ιδιαιτερότητα όσο και στα κεραμικά και ζωγραφικά του στοιχεία που τον καθιστούν μοναδικό μνημείο της βυζαντινής Ηπείρου.Οι δύο εξωτερικές εικόνες έχουν μεταφερθεί στο Βυζαντινό Μουσείο Ιωαννίνων για συντήρηση και εκτίθενται ως αυθεντικά έργα, ενώ στον ναό τοποθετήθηκαν αντίγραφά τους.
Σήμερα, ο ναός παραμένει ζωντανός στο αστικό τοπίο της Άρτας, αφηγούμενος μέσα από την τέχνη και την ιστορία του την πνευματική πορεία της πόλης. Για τον ταξιδιώτη, αποτελεί κορυφαίο προορισμό θρησκευτικού και πολιτιστικού τουρισμού, που αναδεικνύει τη βυζαντινή κληρονομιά της Άρτας και προσφέρει μια αυθεντική εμπειρία μνημειακής ομορφιάς.
