Η Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Βουργαρελίου στα Τζουμέρκα, χτισμένη στους πρόποδες της ορεινής ζώνης, αποτελεί σπουδαίο πνευματικό και ιστορικό μνημείο, ενταγμένο στη θρησκευτική και λαϊκή παράδοση. Τόσο ο ναός όσο και τα κελιά διατηρούνται σε άριστη κατάσταση.
Η ακριβής χρονολογία ίδρυσης της μονής παραμένει αντικείμενο συζήτησης: ημιαφανής επιγραφή αναφέρει το 1714, ενώ η τοπική παράδοση επιμένει στο 1690. Το μοναστήρι γνώρισε ακμή τον 19ο αιώνα, όταν πέρα από τον θρησκευτικό του ρόλο, ανέπτυξε φιλανθρωπική δράση στη στήριξη σχολείων και φτωχών οικογενειών.
Στην προεπαναστατική περίοδο προσέφερε καταφύγιο σε αρματολούς, ενώ κατά τις πρώτες ημέρες της Επανάστασης οι οπλαρχηγοί των Τζουμέρκων και των Ραδοβυζίων –ανάμεσά τους ο Γεώργιος Καραϊσκάκης, ο Γώγος Μπακόλας και ο Μήτρος Κουτελίδας– συγκεντρώθηκαν στη μονή, ύψωσαν τη σημαία της ελευθερίας και αποφάσισαν τον τρόπο αντίστασης. Έτσι, η Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Βουργαρελίου καθιερώθηκε ως «συνέλευση της ελευθερίας» στην Ήπειρο. Το 1957 ανακηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο.
Ο κύριος ναός είναι μονόκλιτη θολωτή βασιλική με οκταγωνικό τρούλο και καμαροσκέπαστο νάρθηκα. Η στέγη καλύπτεται με σχιστοπλάκες και εξωτερικά κοσμείται από απλή λιθοδομή, με μοναδικό διάκοσμο μια οδοντωτή ταινία στον τρούλο. Στο εσωτερικό, οι τοιχογραφίες του 1714 αποδίδονται σε Καλαρρυτινούς αγιογράφους, ενώ το ξυλόγλυπτο τέμπλο του 18ου αιώνα παρουσιάζει ανάγλυφες παραστάσεις με φυτικά και ζωικά μοτίβα, συνδυάζοντας τοπική τέχνη και εκλεκτισμό.
Τα γύρω κελιά είναι μεταγενέστερα αλλά ακολουθούν την παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Αξιοσημείωτες είναι και οι αρχιτεκτονικές ομοιότητες με τη μονή Χρυσοσπηλιώτισσα στα Γουριανά.
Σήμερα, η Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Βουργαρελίου λειτουργεί ως μετόχι της Μονής Μελατών και παραμένει ενεργό προσκύνημα. Παρά το γεγονός ότι δεν καταγράφονται θαύματα στη βιβλιογραφία, οι τοπικές παραδόσεις συνδέουν τη μονή με την πνευματική προστασία και τη διατήρηση της πίστης.
Για τον επισκέπτη και τον προσκυνητή, η τοποθεσία της είναι μοναδική. Βρίσκεται βόρεια του Βουργαρελίου, σε ελατόδασος, σε υψόμετρο 900 μέτρων, προσφέροντας πανοραμική θέα στο φυσικό τοπίο. Η πρόσβαση γίνεται μέσω ορεινών δρόμων και απαιτείται προσοχή σε χειμερινές ή βροχερές περιόδους.
Η εορτή του Αγίου Γεωργίου αποτελεί κορυφαίο θρησκευτικό γεγονός της περιοχής, με τη συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας σε λειτουργίες και πανηγυρικές εκδηλώσεις. Ο συνδυασμός ιστορικής μνήμης, αρχιτεκτονικής αξίας και θρησκευτικής παράδοσης καθιστά τη μονή σημαντικό προορισμό για προσκυνητές, ιστορικούς ερευνητές, αλλά και ταξιδιώτες που αναζητούν την πολιτιστική ταυτότητα των Τζουμέρκων.
